Ιδεολογική και πολιτική τοποθέτηση των Tea Party και Indignados

Γράφει ο Κώστας Μερκουράκης

Από τα τέλη του 18ου αιώνα και τις πρώτες εξεγέρσεις¹ Αμερικανών εμπόρων εναντίον της Βρετανικής αποικιακής κυβέρνησης που οδήγησαν προοδευτικά στην επανάσταση και την ανεξαρτησία των ΗΠΑ, η λέξη «ελευθερία» έλαβε χαρακτηριστικά φετίχ για τον μέσο λευκό Αμερικάνο. Σχεδόν 2,5 αιώνες μετά, το «κίνημα του τσαγιού» ήρθε να οικειοποιηθεί τον όρο και τη δεσπόζουσα θέση του στην πολιτική παράδοση των ΗΠΑ, αποδίδοντας του ένα μάλλον στρεβλό περιεχόμενο.

Τo Tea Party, ένα συντηρητικό – και κατά πολλούς αντιδραστικό - κίνημα, που αυτοτοποθετείται στα άκρα δεξιά του πολιτικού φάσματος και διαθέτει φαρέτρα με φιλελεύθερα συνθήματα, επέστρεψε την τελευταία πενταετία από την ιστορική λήθη² για να επενδύσει στον κοινωνικό αυτοματισμό των πιο καθυστερημένων και οικονομικά κατεστραμμένων στρωμάτων των ΗΠΑ. Κι αυτό, παρότι διεκδικεί ένα επιθετικά αντικοινωνικό πρόγραμμα που βάζει στο στόχαστρο οτιδήποτε το «δημόσιο».

Το «Κόμμα του Τσαγιού» λειτουργεί «ενστικτωδώς», αδιαφορώντας επιδεικτικά για τις οικονομικές θεωρίες του περασμένου αιώνα, επιδιώκοντας δραστικές μειώσεις στη φορολογία και στις κρατικές δαπάνες, ενώ στρέφεται κατά οποιασδήποτε κυβερνητικής παρέμβασης με αλληλέγγυα χροιά. Την ίδια ώρα, αποφεύγει να πάρει θέση στα μεγάλα κοινωνικά ζητήματα (γάμοι ομοφυλόφιλων, μετανάστευση, κοκ). Ίσως αυτή η επιλογή να εντάσσεται σε μια στρατηγική μη ρήξης με νεότερους και ακομμάτιστους ψηφοφόρους που αποτελούν και τις κύριες δεξαμενές άντλησης ψήφων. Αφιερώνοντας κανείς μια πιο προσεκτική ματιά στους υποψήφιους πολιτευτές του κινήματος, θα παρατηρήσει πως συχνά τοποθετούνται στα κοινωνικά ζητήματα ανάλογα με τα χαρακτηριστικά της πολιτείας που κατοικούν (συντηρητικές ή φιλελεύθερες πολιτείες).

Βέβαια, όλα τα παραπάνω αφορούν διεργασίες στο προσκήνιο της κεντρικής πολιτικής σκηνής, αφού πίσω από τα φώτα της δημοσιότητας φαίνεται πως κρύβονται σημαντικά οικονομικά συμφέροντα που αντλούν ισχύ και κρατικές «διευκολύνσεις». O Σλαβόι Ζίζεκ σε διάλεξη³ του στο Πολυτεχνείο της Αθήνας το 2010 αναρωτήθηκε σχετικά: «Για πόσο καιρό η βάση του Tea Party θα μένει προσκολλημένη στον θεμελιώδη ανορθολογισμό του να επιδιώκει να προστατεύει τα συμφέροντα των σκληρά εργαζόμενων, συνηθισμένων ανθρώπων δίνοντας νέα προνόμια στους πλούσιους εκμεταλλευτές;».

Στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, την ίδια χρονική περίοδο, το κίνημα αμφισβήτησης των Ισπανών Indignados σάρωσε περισσότερες από 150 ισπανικές πόλεις, με αφορμή τις αυτοδιοικητικές εκλογές του Μαΐου του 2011. Η κρίση, οι πολιτικές λιτότητας, αλλά κυρίως το απονομιμοποιημένο και βουτηγμένο στα σκάνδαλα πολιτικό και μιντιακό σύστημα της χώρας, αποδοκιμάστηκε σε σχεδόν καθημερινή βάση από εκατομμύρια πολίτες – αμφισβήτηση που διογκώνεται μέχρι σήμερα.

Το κίνημα των Ισπανών «Αγανακτισμένων» είναι πολύπλοκο, πολλές φορές αντιφατικό, ενώ η διάρθρωση του προσομοιάζει σε δίκτυο από διάσπαρτους και εξαιρετικά ορμητικούς πυρήνες ανθρώπων. Νέοι, άνεργοι, επισφαλώς εργαζόμενοι, φοιτητές, μακροχρόνια άνεργοι, με μόνη κινητήρια δύναμη την έλλειψη προοπτικής κατέκλυσαν τις πλατείες με βασικό αίτημα την ουσιαστική εκπροσώπησή τους στο πολιτικό σύστημα.

Αιτίες γέννησης των δύο κινημάτων

Αν και το Tea Party συνάδει στην αμερικανική ιδιοσυγκρασία, ωστόσο η επανεμφάνιση του οφείλεται στην κρίση του 2008 και τη διάψευση των προσδοκιών που δημιούργησε η υποψηφιότητα Ομπάμα. Η αδυναμία των Δημοκρατικών να παρουσιάσουν έγκαιρα ένα ολοκληρωμένο σχέδιο - απάντηση στην εντεινόμενη κρίση, μετέτρεψε τον αρχικό ενθουσιασμό πολλών – ιδιαίτερα ανεξάρτητων - ψηφοφόρων σε απογοήτευση και διαμόρφωσε γόνιμο έδαφος στις ακραίες φωνές του «κινήματος του τσάι». Η ανατροπή των συσχετισμών αποτυπώθηκε με τη διεξαγωγή των πιο σκληρών ενδιάμεσων βουλευτικών εκλογών των τελευταίων δεκαετιών στις ΗΠΑ που κατέληξε σε βαριά ήττα για τους Δημοκρατικούς. Οι θριαμβευτές των εκλογών Ρεπουμπλικάνοι πάντως, είχαν όχι έναν, αλλά μάλλον αρκετούς λόγους για να μην πανηγυρίζουν: οι σημαντικές επιτυχίες υποψήφιων του νεοεμφανιζόμενου κινήματος, που φαίνεται πως διεκδικούσαν το δικό τους ρόλο και χώρο στο πολιτικό σύστημα.

Η οικονομική ύφεση που έφτασε στην Ευρώπη σχεδόν ταυτόχρονα με την αμερικανική ήπειρο, οι εξεγέρσεις στον Αραβικό κόσμο και η συνειδητοποίηση της δύναμης των κοινωνικών δικτύων άνοιξε το χορό των κινητοποιήσεων στην Ισπανία. Οι πρώτες συγκεντρώσεις έφεραν στην επιφάνεια τις πληγές που άνοιξε στο κοινωνικό σώμα η κρίση – πληγές που γρήγορα αναζήτησαν επούλωση μέσω της ισχυροποίησης των κινηματικών και ακτιβιστικών διεργασιών, που τρία χρόνια μετά μετεξελίχθηκαν σε ένα πολιτικό μόρφωμα ικανό να διεκδικήσει την εξουσία.

Στις σύγχρονες δημοκρατικές κοινωνίες οι μεσαίες τάξεις πολλές φορές αποκτούν θεμελιώδες ρόλο στα κινήματα. Είναι οι τάξεις που «σηματοδοτούν με την προσήλωσή τους στην ευζωία ολόκληρη την κοινωνία»⁴. Φυσικά, οι Indignados δεν είναι όλοι μικροαστοί, ωστόσο η μεσαία τάξη ανέλαβε ηγετικό ρόλο στην πορεία τους, γεγονός που πιθανά οφείλεται στο ότι είναι η τάξη που υποχρεώθηκε στις μεγαλύτερες «υποχωρήσεις» κατά τη διάρκεια της κρίσης. Ταυτόχρονα, αυτή η εξέλιξη  ίσως έχει να κάνει και με τη διαχρονικά αμήχανη διαχείριση της πίεσης και του άγχους που προκαλεί ο νεοφιλελευθερισμός, από τα κοινωνικά στρώματα που βρίσκονται κυρίως στη μέση της κοινωνικής διαστρωμάτωσης⁵.

Το κίνημα των «Αγανακτισμένων» υπερτονίζει με την παρουσία του την ανεπάρκεια των παραδοσιακών πολιτικών σχηματισμών να συντονιστούν με τα δεδομένα της νέας εποχής και τη λαϊκή φαντασία. Ολοένα και μεγαλύτερα τμήματα της κοινωνίας διαπίστωναν καθημερινά πως είναι αδύνατο να δουν τον εαυτό τους να αντιπροσωπεύεται μέσα στο υπάρχον πολιτικό σύστημα κι έτσι μη αντιπροσωπευτικές εναλλακτικές άρχισαν να εξετάζονται από τις κινηματικές δυνάμεις.

Διαφορές στην ανάπτυξή και την έως τώρα πορεία τους

Το Tea Party επέλεξε να κινηθεί στο πλαίσιο του υπάρχοντος πολιτικού συστήματος, προσπαθώντας να συνδυάσει το «λόμπινγκ» και την προώθηση (φιλικών στην ατζέντα του) υποψήφιων στο εσωτερικό του Ρεπουμπλικανικού Κόμματος. Παράλληλα, συνέχισε να κινητοποιεί κόσμο, υπηρετώντας όμως πιστά μια τακτική που προσομοιάζει σε «εισοδισμό».

Αντίθετα, οι Αγανακτισμένοι χρειάστηκε να «ωριμάσουν» ισορροπώντας τη στρατηγική τους ανάμεσα στη μονοδιάστατη επιλογή των συνεχών κινητοποιήσεων δίχως προοπτική και στην εύρεση εναλλακτικών τρόπων διατήρησης της ατζέντας τους στην επικαιρότητα, δίχως να χρειαστεί να διακινδυνεύσουν την ενσωμάτωση τους⁶. Βαθμιαία στράφηκαν στη λύση της δημιουργίας του δικού τους πολιτικού χώρου, που μάλλον αποτελούσε τη διέξοδο στην παραπάνω αδιέξοδη κατάσταση.

Αυτή η διαδικασία προφανώς έγινε σε βήματα που είχαν κοινή συνιστάμενη την απόρριψη του κυρίαρχου μοντέλου πολιτικής και την αναζήτηση μιας γνήσιας δημοκρατικής πολιτικής έκφρασης των πολιτών. Έτσι, η κριτική τους στο πολιτικό σύστημα ήταν έμπρακτη και έφτασε βαθύτερα σε σχέση με αυτήν του Tea Party (βέβαια, το ιδιόμορφο σκληρά δικομματικό πολιτικό σύστημα της Αμερικής δεν αφήνει περιθώρια ανάπτυξης νέων πολιτικών οργανισμών).

Διαφορές και ομοιότητες με σύγχρονα μη ακραιφνώς πολιτικά κινήματα

Σε επίπεδο οργάνωσης και πρακτικών και τα δύο κινήματα κινήθηκαν σε διαφορετική πορεία σε σχέση με τα μοντέλα που κυριάρχησαν στις δυτικές κοινωνίες (κάθετα, ιεραρχικά διαρθρωμένα κινήματα), αξιοποιώντας οριζόντιες δομές και δίκτυα. Επίσης, ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε στην κινητοποίηση στη βάση της κοινωνίας, με τα κοινωνικά δίκτυα και τις δομές άμεσης δημοκρατίας να βοηθούν σε αυτήν την κατεύθυνση. Τόσο το Tey Party όσο και οι Indignados αντιτέθηκαν στη θεσμική όψη της πολιτικής μεταφέροντας ατόφια τη φωνή και τις αγωνίες του μέσου ανθρώπου. Για αυτό το λόγο χρησιμοποίησαν έναν άμεσο και πιο αιχμηρό λόγο σε αντίστιξη με τις στημένες πολιτικές ομιλίες.

Αυτό που κάνει τα δύο κινήματα να διαφέρουν από τα σύγχρονα μη ακραιφνώς πολιτικά κινήματα είναι ότι - αν και μπορεί να βγήκαν στην επιφάνεια για ένα συγκεκριμένο ζήτημα - τείνουν να διαμορφώνουν μια συνολική αντίληψη για την κοινωνία, σε αντίθεση με άλλα κινήματα που συχνά είναι μονοδιάστατα ή αποσκοπούν σε κομματικά οφέλη. Τα παραπάνω δε σημαίνουν απαραίτητα ένα συνολικό πρόγραμμα (άλλωστε πραγματευόμαστε μορφές μη συμμετρικές των κλασικών πολιτικών κομμάτων) αλλά έστω και δια μέσου τις κριτικής στο υπάρχον status quo, προωθούνται άξονες πολιτικής που μιλούν τη γλώσσα του γενικού και όχι κάποιου μερικού συμφέροντος.

Επιπλέον, ακριβώς επειδή μιλούν τη γλώσσα του «γενικού συμφέροντος», τα κινήματα αυτά δε μπορούν σε καμία περίπτωση να μην είναι μη ακραιφνώς πολιτικά. Είναι πολιτικά γιατί παράγουν πρωτογενώς πολιτική (τοποθετούνται δηλαδή πάνω στο τι και πώς πρέπει να γίνει στην διαχείριση των κοινών υποθέσεων) και δεν τοποθετούνται απλά σε επίπεδο ατομικών ζητημάτων ή μιας γενική ευαισθησίας.

Η κρίση αντιπροσώπευσης του πολιτικού συστήματος αυτομάτως υποδηλώνει την ανικανότητα του να ενσωματώσει αιτήματα, κάτι που δημιουργεί σημαντικό προβλήματα στη στρατηγική κινημάτων (πχ το φεμινιστικό) που μεγάλο κομμάτι του ήταν προσανατολισμένο στην προσπάθεια να κερδίσει θετικές μεταρρυθμίσεις. Κάτι τέτοιο πολλές φόρες έχουμε δει να οδηγεί σε ύφεση τέτοια κινήματα. Αντίθετα οι Indignados και το Tea Party εκκινούν από την κρίση αντιπροσώπευσης⁷ και τείνουν να δημιουργούν όρους για την υπέρβαση της, είτε επαναφέροντας τις μάζες στο προσκήνιο, είτε προσπαθώντας να γεφυρώσουν το χάσμα μεταξύ της κοινωνίας και των κυριάρχων πολιτικών σχηματισμών.

 

Ποιος ο ρόλος των ΜΜΕ και μέσων κοινωνικής δικτύωσης στην ανάπτυξη και σφυρηλάτηση τους;

Στην εποχή της «καπιταλιστικής εδραίωσης», τα κυρίαρχα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης φροντίζουν για τη στήριξη και την αναπαραγωγή του υφιστάμενου συστήματος⁸. Ο ρόλος τους περιορίζεται στην υπεράσπιση των συμφερόντων και των αναγκών της άρχουσας τάξης, ωστόσο τα πράγματα περιπλέκονται για τις υποτελείς τάξεις, από τη στιγμή που το μερίδιο εξουσίας που ελέγχουν είναι ευθέως ανάλογο της ισχύς τους. Το Tea Party στηρίχτηκε σε μεγάλο βαθμό στην προβολή των ιδεών του από μεγάλα ΜΜΕ, ενώ εκμεταλλεύτηκε άριστα το «χώρο» που έμμεσα δημιουργούσαν τηλεοπτικά δίκτυα όπως το «Fox News» που συστηματικά πρόβαλαν και προβάλουν μια έντονα συντηρητική ατζέντα. Ένας από τους φανατικότερους υποστηρικτές του «κινήματος του τσαγιού» άλλωστε, είναι ο μεγιστάνας των μίντια και ιδιοκτήτης του συγκεκριμένου τηλεοπτικού δικτύου, Ρούμπερτ Μέρντοχ.

Αντίθετα, τα ΜΜΕ της Ισπανίας δεν υποδέχτηκαν με κόκκινο χαλί τις δραστηριότητες των Indignados. Με τη δυναμική των κινητοποιήσεων τους οι «Αγανακτισμένοι» κέρδισαν την παρουσία τους στα μίντια, ωστόσο η αφήγηση τόσο των στόχων, όσο και των χαρακτηριστικών του κινήματος, περνούσε πάντα μέσα από το παραμορφωτικό πρίσμα της οπτικής του εκάστοτε μέσου προβολής.

Συνεπώς, η διάφορα δεν είναι απλά θέμα μέσων, αλλά και σκοπού. Στην πορεία ανάπτυξης του Tea Party, η ατζέντα του σχηματοποιείται και παίρνει συγκεκριμένα χαρακτηριστικά που ευνοούν τα μεγάλα εισοδήματα (πχ η εναντίωση του στην προοδευτική φορολογία ή το δημόσιο σύστημα). Αυτή η επιλογή είναι φυσικό να του προσφέρει φιλόξενο χώρο και χρόνο στη δημόσια σφαίρα που ελέγχεται από τα μεγάλα ΜΜΕ, σε αντίθεση με την υποδοχή που επεφύλαξαν τα αντίστοιχα ΜΜΕ της Ισπανίας στους Indignados.

Τα νέα μέσα και ιδιαίτερα τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, δίνουν τη δυνατότητα στη δημόσια σφαίρα να εξαρτάται σε μικρότερο βαθμό από το πάλαι ποτέ ηγεμονικό εκδοτικό πλέγμα. Η «οργάνωση της συναίνεσης»⁹ πλήττετε από την ανάδυση μιας εναλλακτικής πλουραλιστικής δημόσιας σφαίρας¹⁰ που πηγάζει και ενδυναμώνεται από την ανάπτυξη των κοινωνικών δικτύων και που  αποτελεί την αντίρροπη δύναμη στις στρεβλώσεις και τις «ορέξεις» των παραδοσιακών μίντια. Τις δυνατότητες αυτής της εναλλακτικής δημόσιας σφαίρας φαίνεται πως είχαν περισσότερο ανάγκη οι Indignados στην προσπάθεια μαζικοποίησης, αλλά κι αμφισβήτησης του υπάρχοντος.

 

¹ Γιάννης Κοκκινάκης, Εξουσία και ελευθερία, Η συγκρότηση των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής: 1776-1789 | Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2012

² Linton Weeks, Today's Tea Party Isn't Quite Like 1773's | www.npr.org 27.09.2010

³ Σλαβόι Ζίζεκ, Ζώντας στην εποχή των τεράτων, Διάλεξη Πολυτεχνείο Αθήνας, 2010 | Βίντεο & μετάφραση στο www.tvxs.gr 22.12.2010

 

⁴ Στ. Κωνσταντακόπουλος, Ατομικισμός και Νεωτερικότητα | Κοινωνική σκέψη και νεωτερικότητα, Εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα 2009, σελ: 41

⁵ Στο ίδιο, σελ: 40-41

⁶ E. Neveu, Κοινωνιολογία των κοινωνικών κινημάτων | Εκδόσεις Σαββάλας, Αθήνα 2010, σελ 225-227

⁷ Ανέστης Ταρπάγκος, Η κρίση δημοκρατικής αντιπροσώπευσης στο πεδίο της καπιταλιστικής ανασυγκρότησης | Περιοδικό Θέσεις, Τεύχος 62, Περίοδος: Ιανουάριος - Μάρτιος 1998.

⁸ Μελίνα Σεραφετινίδου, Κοινωνιολογία των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας | Εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα 1995, σελ: 409-411.

 

⁹ Μελίνα Σεραφετινίδου, Κοινωνιολογία των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας | Εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα 1995, σελ: 412-413.

¹⁰ Κ. Πατέλλη, Κοινωνικά Μέσα και Εξουσία, Τα μέσα επικοινωνίας στον 21ο αιώνα (επιμ. Σ. Παπαθανασόπουλος) | Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2011, σελ. 184-186.